Cây Bạc Hà

Tên khoa học là Mentha arvensis L. thuộc họ Hoa môi Lamiaceace(Labiatae). Bạc hà là một vị thuốc khá phổ biến ở nước ta, nó được dùng cả trong Đông y và Tây y. Cây bạc hà cho những vị thuốc chủ yếu sau đây:

1. Bạc hà(Mentha hay Hebra Menthae) là toàn bộ phận trên mặt đất, tươi hay phơi hoặc sấy khô của cây bạc hà.

2. Bạc hà diệp (Folium Menthae) là lá bạc hà tươi hay phơi hoặc sấy

3. Tinh dầu bạc hà(Oleum Menthae) là dầu cất từ cây bạc hà.

4. Mentol hay bạc hà não(Mentol- Menthol) là chất đặc, trắng chiết từ tinh dầu bạc hà mà ra.

Với tinh dầu bạc hà và mentol, người ta còn chế biến nhiều dạng thuốc rất phổ thông khác như dầu cù là hoặc cao( dầu cao hổ), kẹo ngậm ho bạc hà, rượu bạc hà, thuốc đánh răng bạc hà,..

Bạc hà
Hình ảnh cây Bạc hà

Tuy là một vị thuốc rất phổ biến, nhưng ta mới tự túc được lá và cây bạc hà, còn tinh dầu và mentol vẫn nhập rất nhiều.

Về mặt thực vật cần phân biết nhiều loại bạc hà khác nhau tại Việt Nam. Loài chủ yếu thường gặp là loại Mentha arvensis L. mọc hoang rất nhiều ở nước ta, nhưng qua mấy năm điều tra chúng ta chưa thấy lại. Tuy nhiên trong thời gian từ 1955 đến nay, chúng tôi đã di thực được loài Mentha piperita L. này bằng hạt nhận được ở Pháp(1956) và dây giống bạc hà Liên Xô cũ(1958) hiện nay đã phổ biến ở nhiều nơi và của Đức(1962) ở nước ta.

Công Dụng Cây Bạc Hà Chữa Bệnh Gì?

Bạc hà là một vị thuốc thơm, dùng làm cho thuốc thơm dễ uống, làm ra mồ hôi, hạ sốt dùng chữa cảm sốt, cảm mạo, ngạt mũi, đầu nhứt. Ngoài ra bạc hà còn giúp cho sự tiêu hóa, chữa bệnh kém ăn, ăn uống không tiêu, đau bụng đi ngoài.

Tinh dầu bạc hà và mentola dùng làm thuốc sát trùng, xóa bóp nơi sưng đau như khớp xương, thái dương khi nhứt đầu. Theo Lesieur và J. Meyer bạc hà là một vị thuốc chữa loét dạ dày, làm giảm bài tiết dịch vị và giảm đau.

Tính chất của bạc hà theo các tài liệu cổ ghi như sau: vị cay, mát không độc, vào 2 kinh phế và can, có tác dụng tán phong nhiệt, ra mồ hôi, giảm uất, làm thuốc thanh lương dùng chữa cảm nắng(trúng thử), đau bụng, bụng đầy, chứng ăn không tiêu.

Liều dùng lá và toàn cây: Ngày uốn từ 4g đến 8g dưới dạng thuốc pha.

Liều dùng tinh dầu và mentola: Một liều 0,02ml đến 0,2ml, một ngày 0,06ml đến 0,6ml.

Còn dùng với hình thức cồn bạc hà(lá bạc hà 50g, tinh dầu bạc hà 50g, cồn vừa đủ 1 lít), ngày dùng nhiều lần, mỗi lần từ 5 đến 10 hay 15 giọt, cho vào nước nóng mà uống.

Công dụng của cây bạc hà
Công dụng của cây bạc hà

Tác Dụng Dược Lý Của Bạc Hà

Tại chỗ, tinh dầu bạc hà và mentola bốc hơi rất nhanh, gây cảm giác mát và tê tại chỗ. Dùng trong một số trường hợp đau dây thần kinh, còn có tác dụng sát trùng mạnh thường dùng trong một số trường hợp ngứa của một số bệnh ngoài da, bệnh về tai mũi họng. Tuy nhiên cần biết rằng tinh dầu bạc hà và mentola bôi mũi hay bôi trong cổ họng có thể gây hiện tượng ức chế có thể tới ngừng thở và tim ngừng đập hoàn toàn. Hiện tượng này hay xảy ra nhất là đối với trẻ con ít tuổi. Người ta đã nhận xét thấy một số trường hợp chết do nhỏ 1 giọt dầu mentola 1% hoặc bôi vào niêm mạc mũi một ít thuốc mỡ có mentola. Do đó chúng ta cần hết sức thận trong khi dùng tinh dầu bạc hà hay dầu cù là cho trẻ con ít tuổi, nhất là trẻ con mới đẻ.

Bạc hà, tinh dầu bạc hà hay mentola uống với liều rất nhỏ có thể gây hưng phấn, xúc tiến sự bài tiết của mồ hôi làm cho nhiệt độ cơ thể hạ thấp. Liều lớn có tác dụng kích thích tủy sống, gây tê liệt phản xạ và ngăn sự lên men quá bình thường trong ruột.

Cây Bạc Hà Thường Mọc Ở Đâu? Cách Thu Hái Và Chế Biến

Cây bạc hà mọc hoang và được trồng tại nhiều vùng ở nước ta, mọc hoang cả miền đồng bằng và ở miền núi. Chúng tôi đã phát hiện mọc nhiều ở Sapa(Lào Cai), Tam Đảo(Vĩnh Phúc), Ba Vì(Hà Tây), Bắc Cạn, Sơn La.

Sau 25 năm nghiên cứu của chúng tôi cây bạc hà trước đây chỉ mới được trồng trên quy mô tương đối lớn ở các làng nghĩa trai(Hưng Yên), Đại Yen(Hà Nội) và rải rác nhiều nơi khác để lấy lá và cây làm thuốc. Đã bắ đầu được trồng để lấy tinh dầu. Năm 1958 tại huyện Gia Lâm Hà Nội, vườn trồng bạc hà thí điểm của trường Đại học dược Hà Nội đã được trang bị nồi cất tinh dầu. Năm 1972, cả nước ta lần đầu tiên tự sản xuất được 60 tấn tinh dầu bạc hà và sản xuất được một tấn menthol tinh thể.

Vườn cây bạc hà
Vườn cây bạc hà

Tại các nước khác, loài bạc hà này còn thấy được khai thác ở Trung Quốc(Hắc Long Giang, Cát Long, Quảng Đông, Quảng Tây,..) Nhật Bản nổi tiếng vì tinh dầu chứa nhiều mentol nhất, 80-90%. Từ năm 1974, ở nước ta đã có chủng loại bạc hà Nhật Bản này.

Muốn trồng bạc hà tốt nhất cần chọn nơi đất sét có nhiều mùn, sau đến loại đất cát. Đất cần làm cỏ bón phân kỹ trước, làm luống rộng, trên mỗi luống trồng 2- 3 hàng. Có 2 mùa trồng bạc hà vào mùa xuân và mùa thu. Mùa xuân vào các tháng 2-3, mùa thu vào tháng 8-9. Tốt nhất là trồng vào mùa xuân cho năng suất cao nhất. Trồng bằng hạt hay bằng mẩu thân, hoặc thân ngầm. Có thể trồng bằng hạt nhưng rất ít áp dụng. Sau tầm 3-4 tháng có thể thu hoạch đợt đầu, thường một năm có thể cắt cây 3 hay 4 lần, lần thứ nhất vào tháng 6-7, sau đó cần xới và bón phân, sau 2 tháng( vào cuối tháng 8 hay tháng 9) lại hái lần nữa vào lúc cây đang ra hoa nhiều. Nếu hái 4 lần thì có thể hái lứa đầu vào tháng 6-7, lứa thức hai vào tháng 8-9, lứa thứ ba vào tháng 10-11, lứa thứ 4 vào tháng 2-3. Hái về cần bó lại từng bó, phơi chỗ mát cho khô hoặc nếu cất tinau62 thì cần cất ngay hay để hơi héo mà cất.

Hiệu suất trung bình là 25 đến 40 tấn cây tươi mỗi năm, mỗi hecta, cất được từ 50 đến 100 lít tinh dầu. Theo tài liệu của các nước thì hiệu suất 1 hecta trung bình hằng năm cũng là 10-12 tấn cây tươi, có những năm hoặc những nơi chăm sóc tốt năng suất đạt tới 70 tấn trên 1 hecta, cất được từ 20-150 lít tinh dầu.

Nếu trồng mãi trên một diện tích thì hiệu suất năm đầu và năm thứ hai cao, năm thứ ban giảm xuống chỉ còn 1/3. Với loài bạc hà Liên Xô cũ mà chúng tôi di thực vào, mùa trồng thích hợp nhất ở đồng bằng là mùa thu(tháng 8-9), thu hoạch lứa đầu vào tháng 10-11, lứa hai vào tháng 2-3, tinh dầu thơm dịu hơn bạc hà của ta nưng năng suất cây thấp hơn.

Như vậy qua bài viết này chúng ta đã biết rõ về cây bạc hà và công dụng chữa bệnh mà bạc hà mang lại. Cây bạc hà là một loài cây dễ trồng và dễ chăm sóc, nên chúng ta hoàn toàn có thể trồng tại nhà để giành mỗi khi cần dùng đến.

Nguồn tài liệu Giáo sư – Tiến sĩ Đỗ Tất Lợi